 |
| Kew Gardens, Λονδίνο |
Ναοί αφιερωμένοι στη φύση, ανάσες πρασίνου μέσα στην πόλη, “παράθυρα” που βλέπουν σε μακρινούς προορισμούς, χώροι εκπαίδευσης και επιστημονικής έρευνας- οι βοτανικοί κήποι είναι όλα αυτά και πολλά περισσότερα. Στις μέρες μας, δισεκατομμύρια άνθρωποι γεννιούνται και μεγαλώνουν σε πόλεις, σχεδόν αποξενωμένοι από το φυσικό περιβάλλον, συχνά στερούμενοι ακόμα και τις γνώσεις που θεωρούνται αυτονόητες για τους κατοίκους της υπαίθρου, όπως οι ονομασίες των φυτών ή οι ιδιότητες των βοτάνων. Δεν είναι τυχαίο ότι οι περίπου 1800 βοτανικοί κήποι ολόκληρου του κόσμου- οι 400 εκ των οποίων βρίσκονται στην Ευρώπη- ελκύουν γύρω στους 150 εκατομμύρια επισκέπτες το χρόνο.
Είτε καλύπτουν χιλιάδες στρέμματα, είτε περιορίζονται σε λίγα τετραγωνικά μέτρα, οι βοτανικοί κήποι προσφέρουν στα παιδιά την ευκαιρία να γνωρίσουν από κοντά τα φυτά του τόπου τους και άλλων περιοχών, ενώ χαρίζουν στους μεγάλους στιγμές χαλάρωσης και διαφυγής από το γκρίζο της αστικής καθημερινότητας. Παράλληλα, αποτελούν την τελευταία δικλίδα ασφαλείας για τη διάσωση του φυτικού πλούτου του πλανήτη, αφού διατηρούν δείγματα σπανίων, απειλούμενων ή σχεδόν εξαφανισμένων ειδών και εκπονούν μελέτες για την προστασία τους.
Με αυτό το σκεπτικό, ο
Παγκόσμιος Οργανισμός Προστασίας Βοτανικών Κήπων (BGCI), ο οποίος ιδρύθηκε το 1954 και αριθμεί περισσότερα από 700 μέλη- 10 εκ των οποίων στην Ελλάδα- σε 118 χώρες, στηρίζει την προσπάθεια του ΟΗΕ να συμβάλλει στην ευαισθητοποίηση πολιτών και κυβερνήσεων ανά τον κόσμο στο θέμα της βιοποικιλότητας. Φέτος, αυτή η προσπάθεια εντείνεται με τον χαρακτηρισμό του 2010 ως Διεθνούς Έτους Βιοποικιλότητας.
Φροντισμένοι κήποι μεγάλης έκτασης και εκπαιδευτικού χαρακτήρα υπήρχαν από την αρχαιότητα, στην Κίνα, ττην Βαβυλώνα, την Αίγυπτο, την Ελλάδα και αργότερα στη Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία. Ο Αριστοτέλης λέγεται ότι διατηρούσε έναν μικρό κήπο στο Λύκειο του, όπου καλλιεργούνταν φυτά με φαρμακευτικές ιδιότητες, ενώ ο μαθητής του και συγγραφέας της “Περί φυτών Ιστορίας” Θεόφραστος αναγνωρίζεται ευρέως ως πατέρας της βοτανικής επιστήμης”.
Πριν από σχεδόν 5.000 χρόνια, ο Κινέζος αυτοκράτορας Σεν Νουνγκ έστελνε συλλέκτες στις πιο απομακρυσμένες περιοχές, με αποστολή να αναζητήσουν φυτά υψηλής οικονομικής ή θεραπευτικής αξίας. Αντίστοιχα, όπως μαρτυρούν οι εντυπωσιακοί κήποι, που ανακάλυψαν οι Ισπανοί άποικοι φτάνοντας στην Κεντρική Αμερική, οι Αζτέκοι αφιέρωναν αρκετό χρόνο στη μελέτη του φυτικού κόσμου.
Ωστόσο, πρόγονοι των σύγχρονων βοτανικών κήπων θεωρούνται αυτοί της Μεσαιωνικής Ευρώπης, όπου καλλιεργούνταν φυτά για ιατρικούς σκοπούς. Από τον 17ο αιώνα, η εισαγωγή νέων, εξωτικών φυτών από τις Ευρωπαϊκές αποικίες οδήγησε σταδιακά στη δημιουργία της ανεξάρτητης επιστήμης της βοτανολογίας, η οποία έχει ως βασική αποστολή της τη συλλογή, καταγραφή και μελέτη των φυτικών οργανισμών.
Την ίδια εποχή δημιουργήθηκαν οι πρώτοι τροπικοί βοτανικοί κήποι σε περιοχές κοντά στον Ισημερινό, αρχικά για να εξασφαλίζουν τροφή για τα πληρώματα των διερχόμενων καραβιών και αργότερα για καθαρά εμπορικούς λόγους. Ακολούθησε η ανάπτυξη συστημάτων ονομασίας και κατηγοριοποίησης των φυτών και μέχρι τα τέλη του 18ου αιώνα οι Βασιλικοί Βοτανικοί Κήποι Kew, στο ομώνυμο προάστιο του Λονδίνου, διέθεταν μία εξαιρετικά πλούσια συλλογή φυτών από κάθε γωνιά του πλανήτη.
Σήμερα, οι βοτανικοί κήποι δραστηριοποιούνται τόσο στον τομέα της κατάρτισης του κοινού όσο και στον χώρο της επιστημονικής έρευνας. Η προστασία του φυσικού περιβάλλοντος συμπεριλαμβάνεται στις προτεραιότητες των βοτανολόγων εδώ και τέσσερις δεκαετίες περίπου, ενώ η Γραμματεία Συντήρησης Βοτανικών Κήπων ιδρύθηκε από τη Διεθνή Ένωση για τη Συντήρηση της Φύσης και των Φυσικών Πόρων (IUCN) το 1987 με στόχο τον συντονισμό δράσεων όπως η καλλιέργεια απειλούμενων ή εξαφανισμένων ειδών, η αποθήκευση σπόρων και βλαστών, ή η διαχείριση προστατευόμενων περιοχών.
Ένας από τους μεγαλύτερους στο είδος του, ο πρώτος βοτανικός κήπος του Ομάν αναμένεται να ολοκληρωθεί στο άμεσο μέλλον και θα περιέχει, μεταξύ άλλων, το πρώτο μεγάλης κλίμακας τροπικό δάσος μέσα σε ένα τεράστιο θερμοκήπιο. Τον τίτλο των πιο εκτεταμένων κήπων στον κόσμο κατέχουν αυτοί του Qinling Mountain στην βορειοδυτική Κίνα, οι οποίοι καλύπτουν πάνω από 458 τετραγωνικά χιλιόμετρα.
Στη χώρα μας, ο πρώτος βοτανικός κήπος ιδρύθηκε το 1836 στην Ιερά Οδό από τον καθηγητή της Βοτανικής Fraas του Πανεπιστημίου Αθηνών. Από τα 120 στρέμματα της αρχικής έκτασης διατηρούνται μόνο τα επτά, στα οποία καλλιεργούνται περίπου 120 είδη ξυλωδών φυτών και πολλά ποώδη από διάφορες περιοχές του κόσμου. Εκτός από την εκπαίδευση και την παροχή προμηθειών στους φοιτητές του Πανεπιστημίου, ο Κήπος έχει αναλάβει την έκδοση ενός καταλόγου προσφερόμενων σπερμάτων, ο οποίος κάθε χρόνο αποστέλλεται σε επιστημονικά ιδρύματα.
Λίγα χιλιόμετρα δυτικότερα, στο Χαϊδάρι, λειτουργεί ο μεγαλύτερος βοτανικός κήπος της Ελλάδας και ολόκληρης της Ανατολικής Μεσογείου. Στα 1860 στερέματα του κήπου
Διομήδους- κληροδότημα του Αλέξανδρου Διομήδη στο Πανεπιστήμιο Αθηνών-μεγαλώνουν περίπου 2500 είδη φυτών και διατηρούνται γύρω στα 19000 αποξηραμένα δείγματα, προερχόμενα ως επί το πλείστον από προστατευόμενες περιοχές του δικτύου Natura 2000. Η έκταση περιλαμβάνει, μεταξύ άλλων, δενδρώνα με φυτά από την Ωκεανία, την Ευρώπη, τη Νότιο Αφρική, την Αμερική και τη Μεσογειακή Ασία, έναν μοναδικό στο είδος του τομέα ιστορικών φυτών, θερμοκήπιο, τράπεζα γενετικού υλικού με σπέρματα 800 ειδών, καθώς και ένα οικοσύστημα στο οποίο συμβιώνουν αυτοφυή δασικά και καλλιεργούμενα είδη. Ακόμα, στα όρια του σώζεται μέχρι σήμερα ένα από τα αρχαιότερα δάση χαλεπίου πεύκης της Αττικής. Στις φιλοδοξίες του Κοινωφελούς Ιδρύματος Διομήδους συμπεριλαμβάνεται η δημιουργία ενός τμήματος με ενδημικά, σπάνια και απειλούμενα είδη της ελληνικής χλωρίδας.
Υψηλής ιστορικής αξίας, αλλά δυστυχώς κλειστή για το κοινό μέχρι νεωτέρας είναι
Βοτανολογική Συλλογή του Εθνικού Κήπου, στην καρδιά της Αθήνας. Η φύτευση του τέως Βασιλικού Κήπου ξεκίνησε το 1839, με τη μεταφορά 15.000 καλλωπιστικών φυτών από τη Γένοβα και αυτοφυών ειδών από το Σούνιο και την Εύβοια, και λίγο αργότερα απέκτησε τα δύο πρώτα θερμοκήπια της Ελλάδας.
Από το 1947 άρχισε να δημιουργείται ο βοτανικός κήπος της
Φιλοδασικής Ένωσης Αθηνών, στην Καισαριανή, με πλούσια μεσογειακή βλάστηση, η οποία αναπτύσσεται σχεδόν ελεύθερα. Μολονότι προς το παρόν δεν είναι ανοιχτός στο κοινό, ο κήπος δέχεται μικρές ομάδες επισκεπτών κατόπιν συνεννόησης. Επιπλέον, στα φυτώρια της Φιλοδασικής- έκτασης 30 στρεμμάτων- διατίθεται μεγάλη ποικιλία ελληνικών φυτών, επιλεγμένα για τις περιορισμένες ανάγκες τους σε νερό και την αντοχή τους στις υψηλές θερμοκρασίες. Δεν είναι τυχαίο ότι από το πρώτο φυτώριο της Ένωσης αναδασώθηκαν οι λόφοι του Λυκαβηττού, Φιλοπάππου, Αρδηττού, των Νυμφών και της Πνύκας καθώς και οι πλαγιές της Ακρόπολης, μετά το τέλος του Β' Παγκοσμίου Πολέμου.
Ένας από τους νεώτερους της Ευρώπης,
Βαλκανικός Βοτανικός Κήπος Κρουσσίων, στην Ποντοκερασιά του Νομού Κιλκίς, καλύπτει 310 στρέμματα και συνορεύει με περιοχές υψηλού περιβαλλοντικού ενδιαφέροντος, όπως οι λίμνες Κερκίνη και Δοϊράνη. Εκτός από το αυτοφυές δρυοδάσος 150 στρεμμάτων, που έχει ενσωματωθεί στα όρια του, ο Κήπος διαθέτει ενδημικά είδη από όλες τις Βαλκανικές χώρες, ταξινομημένα σε θεματικές ενότητες και συνοδευόμενα από πληροφορίες σχετικά με τις ονομασίες, τις ιδιότητες και τις χρήσεις τους. Υδρόφιλα είδη αναπτύσσονται στον Κήπο των Αισθήσεων, θάμνοι και αρωματικά φυτά της Μεσογείου ανθίζουν στον βραχόκηπο, ενώ το Μονοπάτι της Βιοποικιλότητας αλλάζει χρώματα ανάλογα με τις εποχές του χρόνου.
Τον Ιούνιο του 2002 άνοιξε τις πύλες του για το κοινό ο μικρός αλλά περιεκτικός δημοτικός
Βοτανικός Κήπος Σταυρούπολης, στη Θεσσαλονίκη, με περίπου 1.000 είδη φυτών. Στο επιβλητικό θερμοκήπιο του αναπτύσσονται τροπικά, υποτροπικά και σαρκοφάγα φυτά. Στη συμπρωτεύουσα λειτουργεί και ο
Δασοβοτανικός Κήπος του Αριστοτελείου Πανεπιστήμιου, όπου υπάρχουν κυρίως ξυλώδη είδη της ελληνικής χλωρίδας, αλλά και μερικά είδη από το εξωτερικό. Εκτός από τους φοιτητές της Σχολής Δασολογίας και Φυσικού Περιβάλλοντος, ο κήπος είναι ανοικτός σε μαθητές, σπουδαστές και ερευνητές.
Στην Κρήτη εδρεύουν δύο αξιόλογοι Βοτανικοί Κήποι: Ο πρώτος ανήκει στο
Μεσογειακό Αγρονομικό Ινστιτούτο Χανίων, διαθέτει μία πολύτιμη τράπεζα σπέρματος με ενδημικά φυτά της Κρήτης και της Μεσογείου, και απευθύνεται κυρίως σε επιστήμονες και φοιτητές βοτανολογίας. Λίγο έξω από τα Χανιά, στους πρόποδες των Λευκών Όρεων, βρίσκεται και το
Βοτανικό Πάρκο Κρήτης. Τα 200 στρέμματα της έκτασης κάηκαν σχεδόν ολοσχερώς στην πυρκαγιά του 2004, σήμερα όμως φιλοξενούν περισσότερα από 150 είδη οπωροφόρων δέντρων, δεκάδες βότανα και καλλωπιστικά φυτά, αλλά και ιδιαίτερα πλούσια πανίδα.
Με θέα τη θάλασσα και τα παράλια της Μικράς Ασίας, ο
Βοτανικός Κήπος του Αιγαίου, στο Δήμο Ιωνίας Χίου, ειδικεύεται στα προστατευόμενα και ενδημικά είδη της χλωρίδας του Αιγαίου. Εκτός από ζωντανά φυτά, διατηρεί γενετικό υλικό ποικιλιών που καλλιεργούνται στα νησιά και τα παράλια του Αιγαίου. Ακόμα, δραστηριοποιείται στον τομέα της ενημέρωσης του κοινού και συνεργάζεται με άλλους κήπους ανά τον κόσμο. Τον περασμένο Απρίλιο, εδώ έλαβε χώρα το συμπόσιο για την θεσμοθέτηση Εθνικού Δικτύου των Ελληνικών Βοτανικών Κήπων.
Δημιουργημένος από το Ίδρυμα Φωκά-Κοσμετάτου, ο
Βοτανικός Κήπος Κεφαλονιάς στοχεύει στην διάσωση των σπανίων και απειλούμενων φυτών των νησιών και φιλοδοξεί να αναπτύξει την απαραίτητη υποδομή για να προωθήσει την έρευνα στον τομέα της βοτανικής. Μέχρι στιγμής, έχουν αξιοποιηθεί τα οκτώ από τα 18 στρέμματα του προϋπάρχοντος ελαιώνα, ο οποίος έχει εμπλουτιστεί και αναδειχθεί με τη διαμόρφωση μονοπατιών και μιας τεχνητής λίμνης. Κάθε χρόνο, περίπου 25 με 30 φυτά προστίθενται στη συλλογή, χάρη σε μία συνεργασία με τον Βαλκανικό Βοτανικό Κήπο Κρουσίων, ενώ σε στάδιο σχεδιασμού είναι οι νέες ενότητας «Βρώσιμα Φυτά», «Αρωματικά Φυτά», «Φυτά της Μυθολογίας» και «Φυτά της Λαογραφίας».
Όσων αφορά τους κήπους του μέλλοντος, υπό κατασκευή είναι ο πρότυπος
Βοτανικός Κήπος της Νομαρχίας Ρόδου, που θα καταλαμβάνει περίπου 100 στρέμματα στην περιοχή των Φυτωρίων.
Αντίστοιχα, μια ολοζώντανη “αναπαράσταση” του δάσους, που κάποτε σκέπαζε την Ολυμπία, σχεδιάζεται να δημιουργηθεί στο χώρο μεταξύ του Κράνειου Λόφου και του Αρχαιολογικού Μουσείου. Ο
Ολυμπιακός Βοτανικός Κήπος θα περιλαμβάνει ενδημικά φυτά καθώς και δείγματα της βλάστησης, που χρησιμοποιήθηκε για την αποκατάσταση της περιοχής μετά τις καταστροφικές πυρκαγιές.
Κείμενο: Χριστίνα Σανούδου 
Στην Διονυσίου Αρεοπαγίτου, πεύκα, κυπαρίσσια, λυγαριές και μουριές εξασφαλίζουν στους επισκέπτες την απαραίτητη σκιά για να απολαύσουν τον περίπατο, ενώ πάνω από τον Παρθενώνα πετούν κοτσύφια, σαχτάρες, δεκαοχτούρες, κουρούνες και σπάνιες βραχοκιρκίνεζες- μικρά γεράκια, που τρέφονται με τρωκτικά και έντομα. Δύο είδη χελιδονιών έχουν χτίσει τις φωλιές τους στα στενά δρομάκια της Πλάκας, όπου τις νύχτες του καλοκαιριού αντηχεί το μελωδικό κάλεσμα του γκιώνη. Στο σύνολο τους, τα είδη πτηνών της περιοχής ξεπερνούν τα εκατό, μεταξύ των οποίων η σταχτοσουσουράδα, ο καρβουνιάρης, ο κοκκινολαίμης, η τσίχλα και ο σπίνος. 
Την τοπική πανίδα συμπληρώνουν πολυάριθμα έντομα, όπως τζιτζίκια, μέλισσες, τριζόνια και γρύλοι, ενώ εξίσου αξιόλογη είναι η χλωρίδα της Ακρόπολης. Γύρω από τον αρχαιολογικό χώρο αναπτύσσονται τρία είδη βελανιδιάς- ένα φυλλοβόλο και δύο αειθαλή-, όπως επίσης μολόχες, τσουκνίδες, αγιόκλημα και χαρουπιές. Χελώνες, σαύρες και σπανιότερα δεντρογαλιές έχουν εντοπιστεί γύρω από τον αρχαιολογικό χώρο, ενώ στα σπήλαια του Ιερού βράχου φωλιάζουν μικρές νυχτερίδες. 
Τον Οκτώβριο του 2009 ανακαλύφθηκε ακόμα ένα είδος σαύρας γνωστό ως κροκοδειλάκι, το οποίο ζει στα νησιά και πιθανότατα έχει εισαχθεί στην Αττική από τον άνθρωπο. Την άνοιξη, οι τυχεροί μπορούν να δουν σμήνη αποδημητικών, όπως χήνες, γερανούς και ερωδιούς να πετούν πάνω από την Ακρόπολη. Ακόμα, ζοχοί, πικραλίθες, αγριοραδίκια, αγριοβρώμη, ροδιές, αγριοσυκιές και κουτσουπιές φύονται στην πλατεία των Αέρηδων, ενώ στην οδό Αγίου Παύλου φωλιάζουν τσαλαπετεινοί. Όσων αφορά την εύθραυστη micromeria- ένα από τα πιο ιστορικά φυτά στον κόσμο- μέχρι στιγμής έχει εντοπιστεί ένας πληθυσμός που δεν ξεπερνά τα 200 άτομα. 
